„Słownik biograficzny teatru polskiego 1900-1980”, t. II, PWN Warszawa 1994:
MROZOWSKA Jadwiga Stanisława, pseud. J. Ruczko, J. Ruczkówna, także Ruczko-Mrozowska, Toeplitz-Mrozowska, 1° v. Poray-Wybranowska, 2° v. Toeplitz (14 X 1880 Janowice Poduszkowskie na Kielecczyźnie - 7 VII 1966 Varese we Włoszech), aktorka, śpiewaczka, tancerka.Była córką Teodora M., ziemianina, i Heleny z Kulczackich, żoną Leoncjusza Poray-Wybranowskiego, urzędnika sądowego (ślub 9 V 1903, rozwód w 1906), potem Józefa Toeplitza, finansisty wł. pol. pochodzenia, dyr. Banca Commerciale Italiana (ślub w 1918). Po ukończeniu pensji w Krakowie, przez rok uczęszczała do klasy fortepianu Instytutu Muz. w Warszawie. W 1900 jako J. Ruczkówna zaliczyła I kurs Klasy Dram. przy WTM. W tym samym roku w Chmielniku k. Kielc wzięła udział w amat. przedstawieniu fragm. „Otella” (jako Desdemona). Na sez. 1900/01 została zaangażowana do T. Miejskiego we Lwowie (wymieniona w zespole jako J. Ruczko-Mrozowska). Jej debiut 4 X 1900 w roli Muszki („Baśń nocy świętojańskiej") odbył się pod nazwiskiem Mrozowska, przy którym już pozostała. W tym i nast. sez. na scenie lwow. zagrała ponad trzydzieści ról dram. i trzy operetkowe, m.in. Rózię („Dożywocie"), Paulinę („Posażna jedynaczka"), Kasię („Gwałtu, co się dzieje"), Janinę („Blagierzy"), Celię („Sganarel"), Lotti („Trzy życzenia"), Haneczkę („Wesele"). W 1902-05 była aktorką T. Miejskiego w Krakowie. Po raz pierwszy na tej scenie pokazała się 11 IX 1902 w tyt. roli w „Sąsiadce” T. Rittnera, nast. zagrała ok. sześćdziesięciu ról, m.in. w 1902 Skierkę (Balladyna), Orcia (Nie-Boska komedia), w 1903 Stellę („Fantazy"), Harfiarkę („Wyzwolenie"), Młynarkę („Zaczarowane koło"), Pannę Młodą („Wesele"), Klarę („Zemsta"), w 1904 Psyche („Eros i Psyche"), tyt. w „Lilii Wenedzie”, Klarę („Śluby panieńskie"), Lulu („Demon ziemi"). Na scenie T. Letniego w Warszawie 25 VI 1905 wystąpiła z powodzeniem w roli Psyche. W lipcu, sierpniu i październiku 1905 grała w zespole t. łódz. pod kier. M. Gawalewicza podczas jego występów w warsz. Filharmonii. We wrześniu i pocz. października t.r. brała udział w koncertach estradowych na Litwie (m.in. w Wilnie, Grodnie), na pocz. stycznia 1906 w Filharmonii warsz. z M. Tarasiewiczem recytowała fragm. z „Wesela”, po czym wyjechała do Paryża, aby kształcić głos u J. Reszke. We wrześniu 1906 grała ponownie z zespołem łódz. w Filharmonii warsz., nast. wyjechała z koncertami (deklamacje, śpiew) na Litwę (Wilno, Kowno, Mińsk). Odwiedziła też Łódź, Kalisz i Warszawę. Od listopada 1906 do końca sez. 1906/07 należała do zespołu dramatu WTR. Na scenie T. Rozmaitości i Letniego grała takie role, jak: Antonina („Starzy kawalerowie"), Antonina („W szponach"), Olga („Dla szczęścia"), Irena („Pochodnia"), Luna („Bohaterowie") oraz powtórzyła role Lulu, Skierki i Psyche. W maju 1907 występowała w Mohylowie, w lecie wyjechała na stałe do Włoch. Tam kontynuowała studia wokalne, nast. w 1910 śpiewała (określana jako sopran liryczny) w prowincjonalnych t. operowych we Włoszech, m.in. Małgorzatę („Faust"), Mimi („Cyganeria"), Neddę („Pajace"), tę ostatnią w t. La Pergola we Florencji. We wrześniu 1912 w Wenecji próbowała swych sił w repertuarze dram. w języku wł., np. jako Conchita („Kobieta i pajac"), Lady Makbet („Makbet"). W kraju występowała gościnnie, m.in. od 12 IX 1911 do 4 I 1912 (Kraków, Łódź) i od 2 I do 31 III 1913 (Kraków, Lwów). W Krakowie 24 III 1913 podczas imprezy „Żywego dziennika” wykonała „Markizę”, utwór specjalnie dl niej na tę okazję napisany przez Boya; tamże 1 XI t.r. odbył się w sali Starego T. jej wieczór, na którym wystąpiła jako deklamatorka i śpiewaczka. Jeszcze w listopadzie wzięła udział w koncertach w Wilnie i Kijowie. Po wybuchu I wojny świat. przyjechała do Krakowa i przez kilka miesięcy pracowała jako pielęgniarka w szpitalu. W dwudziestoleciu międzywojennym jako żona wł. milionera J. Toeplitza podróżowała, prowadziła ekspedycje paranaukowe do Azji. Odkryta przez nią przełęcz w Pamirze otrzymała nazwę od jej imienia i nazwiska. Na temat swoich wypraw publikowała książki w języku wł., wygłaszała prelekcje i odczyty na uniw. w Rzymie, Mediolanie, a także we Francji, Belgii i na Węgrzech. W swoim domu prowadziła salon artyst., była rzeczniczką i popularyzatorką spraw pol. we Włoszech. Przyjeżdżała kilkakrotnie do kraju: w 1920, 1922 (koncert w T. Polskim w Warszawie), 1931 (odczyt w warsz. Tow. Krajoznawczym). W 1937 Pol. Akademia Literatury przyznała jej Srebrny Wawrzyn za szerzenie zamiłowania do literatury polskiej. W 1947 ofiarowała Muzeum Nar. w Warszawie kolekcję zabytków kultury orientalnej (dwieście eksponatów). W 1958-61 pisała po pol. swe wspomnienia zatytułowane „Słoneczne życie” (wyd. Kraków 1963). Ostatni raz była w Polsce w 1964.
Urodziwa, zgrabna, muzykalna, obdarzona niezwykłym wdziękiem i czarem osobistym, od pocz. kariery grała dużo, a role jej były b. zróżnicowane. Po dwóch sez. na scenie wg K. Estreichera: „Powabna, młoda, śmiała, rzutna, nieco chłodna, nieco szorstka, w grze niespokojna, choć nerwy śpią, nie ujmuje, ale podbija pewnością siebie. Zmuszona grywać za wiele i zbyt różnorodne role, mimo iż nie jest ani naiwną, ani liryczną wywiązuje się zręcznie z zadania”. Talent łączyła z pasją i pracowitością, co nie uchroniło jej, zwłaszcza początkowo od maniery i afektacji. Miała „przyjemny”, „śliczny dźwięk głosu” (G. Zapolska), który potrafiła umiejętnie modulować; unikała jego gwałtownych skoków, najlepiej brzmiał w średnim rejestrze, w górnym bywał nieraz ostry, nieco chrapliwy. Zwracała uwagę czystą dykcją, podkreślała melodię i rytm wiersza. Mimika, ruch, gest, zwłaszcza pozy wyróżniały się oryginalnością i pomysłowością. W szczegółach nie stroniła od przesady i ekstrawagancji. Role opracowywała starannie i drobiazgowo. Jej interpretacje bywały dyskusyjne, ale inteligentne i konsekwentne. Chętnie eksponowała temperament, pęd do życia, energię, optymizm, zmysłowość, wyrafinowanie, motywacje seksualne, szokowała swobodą w odsłanianiu ciała. Role farsowe cechowały wdzięk, zwinność, ruchliwość, szczera wesołość. Dbała o kostiumy. S. Wyspiański zaprojektował dla niej kostium do roli Salome w dramacie O. Wilde'a. Do końca błyskotliwej kariery nie zawężała swego repertuaru do jednego emploi, aczkolwiek nie we wszystkich rolach odnosiła sukcesy (porażki w sentymentalnych, naiwnych i lirycznych). Wybitne kreacje, to: Sąsiadka, Orcio, Harfiarka, Psyche. W istocie była aktorką dramatyczno-charakterystyczną, jej domena to kreacje modernistycznego erotyzmu, w których zadziwiała fascynującą prezentacją osobowości, psychiki współcz. kobiety; równie przekonującą w najbardziej krańcowych objawach - „od anielstwa do perwersji” (W. Fallek), „od najtkliwszego uniesienia począwszy, na brutalnym i wyuzdanym cynizmie skończywszy” (A.E. Balicki). Przy tym: „Moment etyczny jest przeżyciom tych bohaterek zazwyczaj obcy” (A. Zagórski). Za największe osiągnięcie artyst. M. uważano Lulu w „Demonie ziemi”, której miała być idealną interpretatorką. „Perwersja i zboczenie nie są dla niej problemami moralnymi, a tylko eksperymentem fizycznym lub psychicznym” (A. Zagórski).
Wydaje się, iż z czasem w przygotowaniu roli punkt ciężkości spoczywał nie na analizie psychologicznej postaci - tutaj pojawiła się pewna jednostronność - lecz na wirtuozerii technicznej, poszukiwaniu efektu, granicy swych możliwości, co zaprowadziło aktorkę na estradę, gdzie z olbrzymim powodzeniem występowała jako recytatorka, śpiewaczka i tancerka. Jej repertuar był wartościowy: utwory pisarzy dram. i poetów Młodej Polski. Szczególną uwagę poświęcała twórczości S. Wyspiańskiego, który podobno z jej inspiracji i dla niej napisał „Śmierć Ofelii”. Wykorzystując swe uzdolnienia muz., część utworów przedstawiała jako melo-deklamacje. W kunszcie tym miała być w Polsce niedościgniona.
Osobowość M. fascynowała nie tylko publiczność, także środowisko artystyczne. Z aktorką przyjaźnił się T. Boy-Żeleński, jego tomik „Markiza i inne drobiazgi” (1914) zawierał niemal wyłącznie wiersze pierwotnie jej ofiarowane. W „Szopce krakowskiej” Zielonego Balonika na 1912 została uwieczniona jako Gwiazda.
Jadwiga Stanisława Mrozowska
(ID: psb.19209.1)
Zaloguj się
artykuł w Nekrologii
ca 1844-1877
□
& Zaloguj się
?1840-
