„Słownik biograficzny teatru polskiego 1900-1980”, t. II, PWN Warszawa 1994:
BIAŁOSZCZYŃSKI Jan Tadeusz (25 XI 1899 Tomanowice k. Mościsk w Przemyskiem - 24 I 1979 (Warszawa), aktorBył synem Jana B., rolnika i urzędnika skarbowego, i Marii z Sieńczaków, mężem - Jadwigi Kossockiej. Ukończył w Krakowie Gimn. św. Jacka i Miejską Szkołę Dram.; 25 VI 1921 podczas popisu uczniów grał Gustawa we fragm. „Dziadów”. Debiutował 10 IX 1921 jako Karol von Schaunberg („Burmistrz Stylmondu") w krak. T. im. Słowackiego i grał na tej scenie do 1924. W sez. 1924/25-1926/27 występował w T. Miejskim w Łodzi (z zespołem tym w listopadzie 1925 w Kaliszu), 1927/28 i 1928/29 w T. Polskim i Małym w Warszawie, 1929/30 w T. Miejskich na Pohulance i Lutnia w Wilnie, 1930/31 i 1931/32 ponownie w T. Miejskim w Łodzi (brał udział w gościnnych występach tego teatru w Warszawie w czerwcu 1931). W sez. 1932/33-1935/36 był aktorem T. Miejskich pod kier. W.
Horzycy we Lwowie; z zespołem lwow. grał w Krakowie w lipcu 1933 i 1934. W listopadzie 1935 wystąpił gościnnie w T. Miejskim w Łodzi, a w sez. 1936/37 występował w nim stale. W 1937 przeniósł się do Warszawy i w sez. 1937/38 i 1938/39 grał w T. Narodowym i Nowym (współkier. był wtedy
Horzyca); w zespole tym miał też pozostać na sez. 1939/40. Od 1927 występował w PR, od 1937 w filmach polskich. Podczas okupacji niem. pracował jako szatniarz, robotnik i urzędnik, występował też w warsz. t. jawnych: Komedia (z tym teatrem gościnnie w 1944 w Krak. T. Powszechnym), Nowości i Maska. Po powstaniu warsz. był wywieziony do obozu w Zakroczymiu; w 1945 leczył się w Łodzi i Zakopanem. Od sez. 1945/46 występował w Krakowie; przez dwa sez. samodzielności tej sceny w Starym T., a do końca sez. 1951/52 należał do zespołu T. Dramatycznych. Jesienią 1950 grał gościnnie Hamleta w T. Polskim w Poznaniu. Od sierpnia 1952 w Warszawie: w T. Współczesnym, od 1955 także w Narodowym, gdzie pozostał, gdy rozdzielono zespoły w 1957, a dyrekcję objął
Horzyca. W 1955 grał gościnnie Gospodarza w „Weselu”, inaugurującym działalność T. Domu Wojska Pol. w Pałacu Kultury i Nauki. Od sez. 1959/60 do emerytury, na którą przeszedł 1 IX 1975, był aktorem T. Polskiego. Jako emeryt grał jeszcze w T. Polskim (1976) i Powszechnym (1975-78). Jubileusz pięćdziesięciu pięciu lat pracy scen. obchodził 9 IX 1976 w T. Polskim jako Melvil („Maria Stuart” F. Schillera). Po wojnie występował często w słuchowiskach radiowych i w Teatrze TV oraz w wielu filmach, np. jako Ojciec Karola Borowieckiego („Ziemia obiecana”, 1975), Wuj Wiktora („Panny z Wilka”, 1979). Obdarzony był pięknym, głębokim głosem, którym umiejętnie operował. „Wyraziście i precyzyjnie podawał skomplikowane myślowo teksty” (S. Marczak-Oborski: „Teatr 1918-1939"). Gdy mówił „słychać było każdą zmianę rytmiki, każde przejście z blanc-verse'u do prozy”. „Niektóre zdania brzmią mu niemal jak melodia” (K. Puzyna). Świetna dykcja pozwalała na bardzo szybkie, w młodości określane jako żywiołowe, przekazywanie tekstu. Zwracała na scenie uwagę szlachetność zarówno jego sylwetki (z nieco sztywno osadzoną głową), przystojnej, choć nie banalnej twarzy, jak i gestu. „Gra na efekt i koturnowość” są „głównymi cechami tej indywidualności aktorskiej” (T. Hollender; cyt. za Z. Osińskim); „W usposobieniu artysty jest też pewna refleksja, stateczność, niemal flegmatyczność” (A.
Grzymała-Siedlecki).
Od pocz. kariery grał dużo i w różnorodnym repertuarze; w Krakowie wśród kilkudziesięciu, drobnych w większości ról, były m.in.: Edwin („Odludki i poeta"), Amant („Sześć postaci scenicznych w poszukiwaniu autora"), Kuba („Janosik” A. Galicy); w Łodzi np. Chonen („Dybuk"), Nieznajomy starzec („Percy Zwierżątkowskaja"), Leonard („Nie-Boska komedia"), Derwid („Lilia Weneda"); w Warszawie: Nikiforow („Tamten"), Matyjas Kikut („Opera za trzy grosze"), Bardos („Krakowiacy i Górale"); w Wilnie zwrócił uwagę m.in. jako Pascal („Maski") i Ksiądz Piotr („Dziady"). Najbardziej owocny artyst. był dla niego okres współpracy z
Horzycą, który obsadzał go we Lwowie w rolach romantycznych i bohaterskich wielkiego repertuaru; równocześnie grał te; często w sztukach współczesnych, komediach, ; nawet farsach. Z pierwszego typu ról wymienić trzeba takie, jak: Lucyfer („Samuel Zborowski” J. Słowackiego), Franciszek Moor („Zbójcy"), Juliusz Cezar („Kleopatra” C. K. Norwida), Hrabia Henryk („Nie-Boska komedia"), Konrad („Wyzwolenie"), rola tyt. w „Peer Gyncie”, ponadto m.in. Gospodarz („Wesele"), Juliusz Cezar („Cezar i Kleopatra” G.B. Shawa), Żebrak-Faun („Marchołt gruby a sprośny"), Syme („Człowiek, który był Czwartkiem"), Rejent („Zemsta"), Franek („Przeprowadzka") i głośny Bruno Oders („Krzyk”, luty 1935). Rola ta, jak wspominał B. Dąbrowski, robiła „wstrząsające wrażenie”, porównywano B. z
Jaraczem, „nawet oceniano jego grę korzystniej”. Powtórzył ją w Łodzi (listopad 1935), a w sez 1936/37 zagrał tam m.in. Wojewodę („Mazepa") i Czarowica („Róża"). Do warsz. T. Narodowego angażowany był jak pisał J.
Ciecierski - „na role grywane dotąd przez
Węgrzyna”. Recenzenci warsz. przyjęli B. z zainteresowaniem (pierwsza rola - Zygmunt w „Życiu snem"); podkreślano jego walory scen., ale często, nawet chwaląc osiągnięcia, wspominano że był niewłaściwie obsadzany; gdy grał bohaterskich amantów A. Grzymała-Siedlecki podejrzewał, że „w talencie pana Białoszczyńskiego tkwi, kto wie, czy nie bardzo dobry aktor charakterystyczny, a nie zaręczyłbym czy nie komik nawet"; gdy grał postacie realistyczne lub komediowe T. Boy-Zeleński uznał, że „heroiczny pan Białoszczyński nie wydaje się predestynowany do tego typu ról”. Po powtórzeniu lwow. Syme'a („Człowiek który był Czwartkiem"), zagrał m.in.: Kirkora („Balladyna"), Dawida („Bunt Absalona"), Tadeusza („Kochanek to ja"), Marka („Szaleństwo"), Jana („Czasu jutrzennego"), Ferrersa („Lśniący Strumień"). Po wojnie, wśród ok. dwudziestu, w większości dużych ról B. w Krakowie, do ważniejszych należały: tyt. w „Masławie”, „Orfeuszu” A. Świrszczyńskiej, Jan („Dom i pod Oświęcimiem"), Jagmin („Odwety"), Kostryn („Balladyna"), Konrad Siwicki („W Błędomierzu"), Rejent („Zemsta"), i - najszerzej analizowana i opisywana - Profesor Sonnenbruch („Niemcy”, 1949); o sukcesie B. w tej roli zadecydowały: inteligencja, elegancja, wewnętrzne skupienie i „olimpijskość”. Głośny też był jego Hamlet (Poznań 1950, reż. Horzycy), o którym tak pisał K. Puzyna: „W koncepcji ściszenia, przytłumienia, pod którym kipi pasja, namiętność, i żar goryczy i bólu doskonale sugerowany (...) uzyskał Białoszczyński najpiękniejsze momenty swej roli”. Osiem lat później, w warsz. T. Narodowym, nie powiódł się już powrót do rodzaju ról grywanych przed wojną. Konrad („Wyzwolenie") „nie odpowiadał już warunkom zewnętrznym postaci, przy tym brakowało mu wewnętrznego żaru, spontaniczności oraz - poza partiami lirycznymi - naturalności tonu” (Z. Krajewska). W T. Współczesnym grał m.in. Bruno Sztorca („Domek z kart”, 1953, Państw. Nagroda Artyst. III st.), w Narodowym powtarzał Profesora Sonnenbrucha (1955). W Polskim był już szanowanym nestorem; operował nadal pięknym głosem, szlachetnymi środkami aktorskimi, ale w sposób (niezależnie od roli) nieco retoryczny i dla współczesnej widowni mało atrakcyjny. Wśród prawie trzydziestu ról ostatniego okresu były: Chłopicki („Noc listopadowa"), Wernyhora („Wesele"), Dyrektor teatru („Dwa teatry"), Massynissa („Irydion"), Dominik Ilecki („Dzień jego powrotu"), Profesor („Chłopcy") i ostatnia - Gonzalo („Burza” Szekspira, T. Powszechny, prem. 16 XI 1978).
Ś.P.
TADEUSZ
BIAŁOSZYŃSKI
AKTOR
+ 1979
Jan Tadeusz Białoszczyński
(ID: teatr.2377.1)
